«Ֆիզիկոս-աստղագետ»  - ընտրության խումբ. 

«Տիեզերք» -  Պատանի Հետազոտողների Ակումբ (ՊՀԱ).

ՍՈՎՈՐՈՂՆԵՐԻ ԲԼՈԳՆԵՐ՝

Մասնակիցներ․

1. Բալանյան Էդվին Էդգարի  6-1        (4-ժամ)
2. Իսախանյան Արինա Ֆրունզե 6-4   (2-ժամ)
3. Շարոյան Լիլիթ Դավիթ    6-4            (2-ժամ)
4. Գրիգորյան Աշոտ Բագրատ  6-5      (4-ժամ)
5. Ղարիբյան Նարեկ Արամ 6-5            (4-ժամ)
6. Միրզոյան Գրիգոր Էդգար 6-5          (2-ժամ)
7. Զաքյան Ռաֆայել Նվեր 6-5              (2-ժամ)
8. Ղարսոյան Արինա Ռոբերտի 6-8     (2-ժամ)
9. Մխիթարյան Սյուզաննա Պետրոսի 6-8 (2-ժամ)
10. Սարգսյան Սյուզանա Արթուրի 6-8 (2-ժամ)
11. Ներսիսյան Մերի Արմենի 8-3           (4-ժամ)
12. Առաքելյան Ալլա Արմանի 8-3          (2-ժամ)
13. Նիկողոսյան Նարեկ Մարատի 8-1   (2-ժամ)
14. Բուդաղյան Մարկ Սերժիկ 8-4          (4-ժամ)
15. Մկրտչյան Դավիթ Գագիկ 8-4          (4-ժամ)
16. Եփրեմյան Էվա Ամատունի 8-5        (2-ժամ)
17. Հակոբյան Արմեն Ռուստամ 8-8       (4-ժամ)
18. Հակոբյան Արամ Արսենի 8-7            (4-ժամ)
19. Հովսեփյան Դանիել Լյովայի 8-7       (4-ժամ)

Պատանի սեբաստացի.

Ծանոթացիր Ֆիզիկոս-աստղագետ խմբի ծրագրին և առաջադրանքների փաթեթին՝ 

ՖԻԶԻԿԱ (ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԽՈՒՄԲ) - ԾՐԱԳԻՐ

Առաջադրանքների փաթեթն այստեղ:

Օգտագործվող գրականություն՝

 Ավետիք Գրիգորյանի «Դարերի խորքից դեպի տիեզերք»;

Ֆիզիկա և աստղագիտություն 9

TIEZERQ.COM

Համացանց

ԲԱՐԻ ԳԱԼՈՒՍՏ ՖԻԶԻԿՈՍ-ԱՍՏՂԱԳԵՏԻ ՏԻԵԶԵՐԱՆԱՎ …

Տիեզերքի ու աստղագիտության ամենաթարմ նորությունները կարդա այստեղ՝ TIEZERQ.com           

Դաս 15. (Ժամկետը 3 շաբաթ)

ՏԻԵԶԵՐՔԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ ԵՎ ԷՎՈԼՅՈՒՑԻԱՆ.

Տիեզերքի ժամանակագրությունը՝

1. Ուսումնասիրել տիեզերքի կառուցվածքը;
2. Ներկայացնել տիեզերքի ժամանակագրությունը;
3. Տիեզերքի առաջացման Մեծ պայթյունի վարկածը;
4. Մեր գալակտիկան. կառուցվածքը;
5. Քվազարներ: Մետագալակտիկա:

Ծանոթացիր  «Ուսումնական ամառ 2023»-ի ուսուցողական, թարգմանչական և ստեղծագործական ամառային ծրագրին:

Նախագիծ՝ «ԱՄՌԱՅԻՆ ՃԱՄԲԱՐ ԱՆԻՎՆԵՐԻ ՎՐԱ-2023» 

Ուսումնասիրել TIEZERQ.COM կայքը.

Ամառային դպրոցի ֆիզիկան

2. Բնագիտական կայք՝  ՋՈՆ ԴՈԼԹՈՆ

(հետաքրքրասերների համար (իր ամենաբազմազան բաժիններով կայքը ձեզ թույլ չի տա ձանձրանալ ամռան շոգ օրերին, թարմացեք, տեղեկացվեք և ճամփորդեք):

    Ծրագիր.1. Ամառը և ֆիզիկան՝

Ամառը էքսպերիմենտների ամենալավ ժամանակն է՝ (ճափորդություններ, արշավներ, ծով), որտեղ ամենուր բնության գեղեցիկ ու բացօթյա կանաչ լաբորաորիաներն են:1.Ֆիզիկական ամառ: (Անցկացնելով ամառային արձակուրդները բնության գրկում՝ ուսումնասիրենք բնությունն ամռանը,   փնտրեք, գտեք և  բացահայտելնք մեր շուրջը  բնության մեջ տեղի ունեցող ֆիզիկական երևույթնեը, որոնք բնորոշ են ամռանը՝  շոգ, տոթ, ամպեր, անտառային, բնության  ու կենդանիների ձայներ, ծով, ջուր, ավազ, սարեր, երկինք, արև, ասղեր):  . Հանգստավայրում և ամառանոցներում առավել զով լինելւ համար  ընտրիր երկու տարբերակներից մեկը՝ աղյուսե տնակ և փայտե տնակ: Բացատրիր քո ընտրության պատճառը և հիմնավորիր?  .Ամառային գույնզգույն վայրի դաշտային ծաղիկների բույրը տարածվել է օդում: Բացատրիր պատճառն ու նկարագրիր երևույթը?

2.Գայթակղիչ ծովային խորություններ: (Ծով, գետ, լիճ, սկաֆանդր, ակվալանգ)  . Ինչու ենք ջրից դուրս գալիս մրսում:  . Ջրի ափին և ջրամերձ վայրերում ավելի զով է քան, որտեղ ջուր չկա:  . Մարմինների լողալու պայմանները: Կենդանիների և մարդու լողալը:   .Արքիմեդյան ուժ: Նավերի լողալը:

3.Տիեզերական ամառ նախագիծը Վերաբերվում է այն ամենին ինչ կապված է տիեզերքի և աստղագիտության, մոլորակների, աստղերի, արևի ու միջմոլորակային երևույթների՝ ինչպես նաև թռչող չհայտնաբերված օբյեկտների հետ: Այս բոլոր անսահման զարմանալի երևույթները մեզ ստիպում են մտածել անհավատալի աշխարհի մասին, որը գոյություն ունի փոքրիկ Երկիր մոլորակից դեպի անծայրածիր տիեզերք:Կդիտենք տեսաֆիլմեր այս թեմային նվիրված, ինչպես նաև կպատասխանենք բազմապիսի հարցերի, ինչպիսին են օրինակ (ներկայացնեմ դրանցից մի քանիսը)՝. Տիեզերքում ձայներ չկան, քանի որ չկա օդ, որում ձայնային ալիքները կարող են տարածվել:. Յուպիտերը բավականաչափ մեծ է ՝ մեր Երկրի չափի հազար մոլորակ տեղավորելու համար:. Երկրի շուրջ պտտվում են ավելի քան 8 հազար միավոր տիեզերական աղբի բեկորներ:. Եթե դուք լաց լինեք տիեզերական տարածության մեջ, արցունքները կմնան ձեր աչքերի և դեմքի վրա:. HD189733b (էկզոմոլորակ) մոլորակի վրա անընդհատ ապակե անձրևներ են տեղում:4.  Ձեր սիրած գիտաֆանտաստիկ գիրքը կամ դիտած ֆիլմը: Դիտել հետաքրքիր տեսանյութեր և ֆիլմեր (փնտրել ֆիզիկային, նորագույն տեխնոլոգիաներին արհեստական բանականությանը և ռոբոտներին վերաբերվող տեսանյութեր, ֆանտաստիկ ֆիլմեր և գրքեր)՝ վերլուծել ֆիզիկական երևույթը, ամփոփել, քննարկել, բանավիճել: . Փորձարարական առաջադրանքներ և դիտակտիկ ու հետաքրքրաշարժ փորձեր: 

Արեգակի իրական գույնի գաղտնիքը...

Մայրամուտն Աֆրիկայում: 

Եթե սովորական մարդուն հարցնենք մի պարզ հարց՝ ի՞նչ գույն ունի Արեգակը, ապա նա առանց վարանելու կպատասխանի դեռին: Հենց այս երանգով ենք մենք տեսնում մեր լուսատուին օրը ցերեկով:Սակայն, արդեն արևածագի և մայրամուտի ժամանակ Արեգակի գունային ձեռագրում սկսում են գերակշռել կարմիր և նարնջագույն երանգները: Դա կապված է Երկրի մթնոլորտում Արեգակի ճառագայթների ցրման հետ: Եթե օրինակ մի պահ դուրս գանք Երկրի մթնոլորտից (իհարկե անվտանգության համար բոլոր միջոցներն ապահովելով), ապա Արեգակին կրկին նայելով կնկատենք, որ այն ունի սպիտակ գույն: Հենց դա է Արեգակի իրական «բնական» գույնը:Շատերի մոտ կարող է մի բնական հարց առաջանալ. եթե Արեգակն ունի սպիտակ գույն, ապա ինչու՞ է աստղագետների կողմից դասակարգվում որպես դեռին թզուկ աստղ: Այս կոնտեքստում «դեղինը» որոշվում է աստղի լուսաչափությունից: Բանն այն է, որ մարդու աչքի համար այն երևում է վառ սպիտակ գույնի: Հենց այսպիսին են Արեգակին տեսնում տիեզերագնացները: Միջազգային տիեզերական ուղեծրակայանից արված Արեգակի նկարը: Աղբյուրը՝ NASAԲայց Արեգակի դեղին գույնը մեր «ամենօրյա փորձից» ելնելով այնքան է տպավորվել մեզ մոտ, որ անգամ NASA-ի և ESA-ի պես տիեզերական գործակալություններն են իրենց պոստերներում, ինֆորմացիոն թերթիկներում կամ անիմացիոն տեսանյութերում Արեգակը պատկերում մեզ այդան սովոր դեղին գույնով:Միջազգային տիեզերական ուղեծրակայանից արված Արեգակի նկարը: Աղբյուրը՝ NASAԻնչպես հայտնի է, ապագայում Արեգակը դեղին թզուկից կվերածվի կարմիր հսկայի: Սակայն այս անվանումը մեզ կրկին թող շփոթմունքի առաջ չկանգնեցնի: Բանն այն է, որ կարմիր հսկաների տեսանելի մակերևույթի ջերմաստիճանը մոտավորապես հավասար է շիկացման լամպի թելիկի ջերմաստիճանին: Այսինքն այս դեպքում էլ աստղը մեզ կերևա դեղնավուն գույնի:

• Աստղերի ծնունդն ու մահը
• Ուսումնասիրել աստղերի կառուցվածքն ու գույներները;
• Արեգակը մեզ ամենամոտ աստղն է;
• Աստղերի թիվը
• Որքան են ապրում աստղերը
• Կարմիր հսկա
• Սպիտակ թզուկ
  

Գալակտիկաներ.(Ժամկետը 2 շաբաթ) 

• Մեր գալակտիկան. Կառուցվածքը: 
• Աստղակույտեր: 
• Աստղասփյուռներ: 
• Միգամածություններ:

Մութ գիշերներին պարզ ու աստղալից երկնքում երևում է լայն, թույլ առկայծող մի շերտ՝ աստղերի բազմություն, որն ասես գոտևորում է ողջ երկնակամարը: Այդ շերտը հիշեցնում է թափված կաթի կամ հարդի հետք, և այդ պատճառով դեռ հնում այն անվանել են Ծիր Կաթին (Կաթնծիր) կամ Հարդագողի ճանապարհ: Դա մեր Գալակտիկան է, որի անդամներն են Արեգակն ու գիշերային երկնքում երևացող բոլոր աստղերը: Այդ աստղային ընտանիքը կազմված է մոտ 100 մլրդ աստղերից, գազից ու փոշուց: Բացի մեր Գալակտիկայից, գոյություն ունեն նաև բազմաթիվ այլ գալակտիկաներ, որոնք ցրված են ողջ Տիեզերքում:Եթե մենք կարողանայինք մեր Գալակտիկան դիտել հեռավոր Տիեզերքից, ապա կտեսնեինք միջին մասում համեմատաբար հաստ, իսկ եզրերում՝ պարուրաձև թևքերով հարթ, սկավառակաձև մի գոյացություն:Գալակտիկայի աստղերի միջև գտնվում են գազի և փոշու հսկայական ամպեր: Դրանցից որոշները վառ լուսարձակում են, մյուսները մութ են: Ծիր ԿաթինԾիր Կաթինը, ինչպես ասացինք, մեր Գալակտիկան է: Եթե պարզկա գիշերով հեռադիտակով կամ ոչ մեծ աստղադիտակով նայեք Ծիր Կաթինի ձգվող լույսի մշուշոտ շերտին, ապա կտեսնեք, որ այդ լույսը բխում է հսկայական քանակությամբ թույլ լուսարձակող առանձին աստղերից:Ծիր Կաթինը գոտևորում է ողջ երկինքը: Երկրագնդի որ մասից էլ դիտեք, Ծիր Կաթինի մի մասն անպայման կտեսնեք: Հյուսիսում այն անցնում է Կառավար, Կասիոպեա, Կարապ համաստեղություններով: Ծիր Կաթինի մութ տեղամասերը գազի ու փոշու ամպեր են, որոնք փակում են ավելի հեռավոր աստղերից եկող լույսի ճանապարհը: Այդ ամպերից ամենամեծը Հարավային Խաչ համաստեղությունում գտնվող Ածխի Պարկն է:  Գալակտիկայի տեսակներըԳալակտիկաներն իրենց արտաքին տեսքով բաժանվում են 3 հիմնական դասերի՝ պարուրաձև, էլիպսաձև և անկանոն:Մեր Գալակտիկան պարուրաձև գալակտիկա է, տրամագիծը 100 հզ. լուսատարի է (1 լուսատարին հավասար է 9,5.1012 կմ. դա այն տարածությունն է, որ լույսն անցնում է 1 տարում): Բազմաթիվ մեծ գալակտիկաներ ունեն շատ գեղեցիկ պարուրաձև տեսք:Էլիպսաձև գալակտիկաներն աստղերից կազմված թանձր գնդեր են: Անկանոն գալակտիկաները որևէ որոշակի տեսք չունեն:Շատ գալակտիկաներ հզոր ռադիոճառագայթման աղբյուրներ են, որոնք կարելի է գրանցել միայն ռադիոաստղադիտակներով: Տիեզերական տարածության մեջ գալակտիկաները խմբված են առանձին խմբերի ու կույտերի մեջ: Մեր Գալակտիկան գտնվում է Տեղական խումբ կոչվող կույտում: Այլ գալակտիկաներԱնզեն աչքով Երկրից կարելի է դիտել միայն 3՝ Մագելանի մեծ ու փոքր ամպեր և Անդրոմեդայի գալակտիկաները:Երկրին ամենամոտը Մագելանի մեծ և փոքր ամպերն են: Դրանք աստղերից կազմված ամպեր են, որոնք երևում են միայն Հարավային կիսագնդից: Երկրից մինչև Մագելանի ամպերը եղած հեռավորությունը մոտ 180 հզ. լուսատարի է: Մեր՝ Տեղական խմբի ամենամեծ գալակտիկան Անդրոմեդայի գալակտիկան է: Այն անզեն աչքով երևում է մշուշաբծի տեսքով: Անդրոմեդան 130 հզ. լուսատարի տրամագծով պարուրաձև գալակտիկա է, որը մեզանից հեռու է ավելի քան 2 մլն լուսատարի: Գալակտիկաները նշանակվում են այդ նպատակով ստեղծված տարբեր կատալոգների (ցուցակներ) հերթական համարներով:  Քվազարներ կամ բաբախիչներՔվազարը (քվազի-աստղային ռադիոաղբյուր) ռադիոճառագայթներ արձակող աստղանման գոյացություն է, բայց ոչ աստղ: Յուրաքանչյուր քվազար շրջապատված է գալակտիկայով: Ամենահեռավոր քվազարները մեզանից հեռու են ավելի քան 10 մլրդ լուսատարի: Քվազարներն աչքի են ընկնում իրենց արտասովոր փայլով, այնպես որ դրանց կողքին խամրում է նույնիսկ նրանց ծնող գալակտիկաների լույսը:Տես նաև Աստղագիտություն, Աստղադիտակ և աստղադիտարան, Աստղեր, Համաստեղություններ, Սև խոռոչներ, Տիեզերք:

Դաս 14. (Մարտ 2021)Արեգակ և աստղերԱրեգակԱրեգակը մի շիկացած հսկայական գունդ է և կազմված է, հիմնականում, երկու գազերից՝ ջրածնից ու հելիումից։ Երկնքում Արեգակը փոքրիկ շլացուցիչ սկավառակ է թվում միայն այն պատճառով, որ մենք նրանից հեռու ենք շուրջ 150 մլն. կմ։ Արեգակի տրամագիծը 109 անգամ մեծ է երկրի տրամագծից, իսկ Արեգակը կազմող նյութից կարելի է 330 հզ. հատ այնպիսի երկրագունդ պատրաստել, ինչպիսին մերն է։ Արեգակի մակերևույթի ջերմաստիճանը 6000 աստիճան է իսկ նրա ընդերքում՝ կենտրոնին մոտ հասնում է 15 մլն աստիճանի։ Այդպիսի աներևակայելիորեն բարձըր ջերմաստիճանում արեգակնային նյութում տեղի են ունենում փոփոխություններ․ ջրածինը ասես «այրվելով», աստիճանաբար փոխակերպվում է հելիումի։ Ընդ որում արեգակնային նյութը փոխակերպվում է լույսի և ջերմության, որոնց շնորհիվ էլ Երկրի վրա կյանք գոյություն ունի։ Արեգակը լույս է տալիս և կարծես թե «հալվում» է անընդհատ նվազեցնելով իր զանգվածը։ Բայց Արեգակն այնքան վիթխարի է, որ, նույնիսկ, այդքան նյութ և էներգիա ծախսելով էլ դեռ կշարունակի լուսավորել միլիարդավոր տարիներ։ Արեգակի մակերևույթին համարյա միշտ դիտվում են մուգ բծեր։ Այդտեղ արեգակնային գազերը մի քանի հարյուր աստիճանով ավելի սառն են, քան նրանց շրջապատի մակերևույթը, ուստի և բծերը մուգ են թվում։ Արեգակի վրայի բծերի

Աստղեր Աստղերը երկնքում երևում են փոքրիկ թարթող կրակների նման։ Իրականում յուրաքանչյուր աստղ ինքնալուսարձակող, շիկացած, գազային հսկա գունդ է, որը կազմված է, հիմնականում, ջրածնից և հելիումից։ Արեգակն աստղերից մեկն է, իսկ աստղերը մեզանից շատ հեռու գտնվող արեգակներ են: Աստղերի ընդերքում գազերն ուժեղ սեղմված են ու շիկացած, դրանց ջերմաստիճանը հասնում է միլիոնավոր աստիճանների։ Ենթադրվում է, որ այդպիսի պայմաններում ջրածինն աստիճանաբար փոխարկվում է հելիումի։ Նման փոխարկումներն անվանում են միջուկային ռեակցիաներ: Այդ ռեակցիաների ժամանակ աստղի նյութի մի մասը փոխակերպվում է լույսի ճառագայթների:Այսպես, օրինակ, Արեգակը լուսավորում է և «հալվում», այսինքն՝ յուրաքանչյուր վայրկյանում իր քաշից կորցնում է 4 մլն․ տոննա։ Նյութի այդ քանակությունը փոխարկվում է լույսի կամ, ինչպես ասում են, ճառագայթման։ Արեգակնային այդ նյութով կարելի կլիներ բեռնել 4 հզ․ ապրանքատար գնացք՝ յուրաքանչյուրը կազմված 50 վագոնից:Մ՛ի վախեցեք, չնայած այդպիսի վատնողությանը, Արեգակի նյութի պաշարներն այնքան շատ են, որ Արեգակն ու մյուս աստղերը միլիարդավոր տարիներ կարող են մնալ որպես ինքնալուսարձակող մարմիններ:Աստղերը չափերով շատ են տարբերվում միմյանցից։ Կան այնպիսի աստղեր, որոնք ծավալով միլիարդավոր անգամ գերազանցում են Արեգակին։ Բայց կան թզուկ աստղեր, որոնք նույնիսկ Երկրից փոքր են:Չնայած աստղերի չափերը տարբեր են, սակայն յուրաքանչյուր աստղում նյութի քանակությունը մոտավորապես նույնն է: Այդ պատճառով հսկա աստղերը շատ նոսր են, իսկ թզուկ աստղերը, ընդհակառակը, մեծ խտություն ունեն։ Ամենաջերմ աստղերը սպիտակ են կամ երկնագույն։ Նրանց մակերևույթի ջերմաստիճանը 10 հազարից մինչև 100 հզ․ աստիճան է: Որոշ աստղեր կարմրավուն են: Դրանք համեմատաբար սառն աստղեր են, որոնց մակերևույթի ջերմաստիճանը չի գերազանցում 2-3 հզ․ աստիճանը: Մեր Արեգակը պատկանում է դեղին աստղերի թվին, նրա մակերևույթի ջերմաստիճանը 6 հզ․ աստիճան է:Մութ գիշերին ամբողջ երկնքում անզեն աչքը տեսնում է մինչև 6 հզ․ աստղ: Բայց նույնիսկ փոքր աստղադիտակով կարելի է հաշվել միլիոնավոր աստղեր։ Ամենապայծառ, երկնակամարում նշմարելի աստղերը հին աշխարհի գիտնականները միավորել են համաստեղություններում։ Յուրաքանչյուր համաստեղություն նրանք անվանել են, որպես կանոն, հեքիաթային, առասպելական մի անունով։ Այդպես են ասպարեզ եկել Մեծ արջ, Կասիոպեա, Եզնարած և այլ համաստեղությունները (այս մասին ավելի մանրամասն կարող եք կարդալ «Համաստեղություններ» զրույցում):Պետք է հիշել, որ համաստեղությունները երկնքում տեսանելի պայծառ աստղերի թվացող խմբեր են։ Միևնույն համաստեղության աստղերը տարածության մեջ կարող են երբեմն իրարից շատ հեռու գտնվել:Սակայն կան իրար շատ մոտ գտնվող աստղեր։ Աստղերի այդպիսի զույգերը կոչվում են կրկնակի աստղեր։ Հայտնի են նաև բազմակի աստղեր՝ մի քանի աստղերի համախմբություններ: Եվ վերջապես, Տիեզերքում կան նաև աստղասփյուռներ, աստղակույտերի հարյուրավոր ու հազարավոր աստղերի միավորումներ։Որոշ աստղեր փոխում են իրենց պայծառությունը, և դրանց անվանում են փոփոխական աստղեր։Երբեմն տեղի են ունենում առանձին աստղերի բռնկումներ և այդ ժամանակ նախկինում անտեսանելի աստղը հանկարծ մի քանի ժամում բռնկվում է և դառնում տեսանելի (երբեմն նույնիսկ ցերեկը), այդպիսի աստղերը կոչվում են նոր ու գերնոր։ Ենթադրվում է, որ նրանց մի մասը բռնկումից հետո կտրուկ սեղմվում է ու դառնում շատ փոքրիկ, բայց և չափազանց խիտ։ Այդ աստղերի տրամագիծը մոտ 10 կմ է, բայց դրանց նյութն այնքան խիտ է, որ այդ նյութի քորոցի գլխիկի մեծության գնդիկը կկշռեր մոտ 100000 տոննա։Աստղերի աշխարհը շատ բազմազան է և մենք նրա մասին դեռ քիչ բան գիտենք։ Դիտել տեսաֆիլմը՝

Атмосферы планет. Почему звёзды горят

Цвета звёзд

Почему Солнце вращается. Форма Солнца.

Проксима Центавра — ближайшая звезда к Земле

Яркость звёзд. Звезда Сириус. 

Звёзды красные гиганты.

Դաս 13. (14.12.2020) (Ժամկետը 4 շաբաթ) 

«ԱՐԵԳԱԿՆԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ» թեմայի բոլոր մոլորկների մասին ուսումնական նյութի ներկայացման աշխատանքները ավարտել այս շաբաթվա ընթացքում:

1. Կենտրոնական աստղ՝ Արև
2. Մերկուրի (Փայլածու)
3. Վեներա (Արուսյակ)
4. Երկիր 
5. Մարս (Հրատ)
6. Յուպիտեր (Լուսնթագ)
7. Սատուրն (Երևակ)
8. Ուրան 
9. Նեպտուն 

ՄԱՐՍԴիտեք պրեզենտացիան

Դաս 12. (01.12.2020) (Ժամկետը 2 շաբաթ) 

ԱՐԵԳԱԿՆԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Հսկա մոլորակներԳազային հսկաներ՝ Յուպիտեր, ՍատուրնՍառցե հսկաներ՝ Ուրան, Նեպտուն

ՈՒՐԱՆ (լատ.՝ Uranus)Ուրան (լատ.՝ Uranus), Արեգակնային համակարգի Արեգակից հեռավորությամբ յոթերորդ, տրամագծով երրորդ և զանգվածով չորրորդ մոլորակն է։ Հայտնաբերվել է 1781 թվականին անգլիացի աստղագետ Ուիլիամ Հերշելի կողմից, և անվանվել է հունական երկնքի աստված Ուրանի պատվին։Ուրանը դարձավ առաջին մոլորակը, որը հայտնաբերվել է «Նոր ժամանակներում» և աստղադիտակի միջոցով[9]: Ուրանի հայտնաբերման մասին Ուիլիամ Հերշելը հայտարարեց 1781 թվականի մարտի 13-ին, այսպիսով, առաջին անգամ անտիկ ժամանակներից ի վեր ընդլայնելով մարդկության առաջ Արեգակնային համակարգի սահմանները։ Չնայած այն հանգամանքին, որ երբեմն Ուրանը տեսանելի է անզեն աչքով, ավելի վաղ ժամանակներում դիտարկողները չէին ընդունում այն որպես մոլորակ, նրա խամրածության և ուղեծրով դանդաղ շարժման պատճառով[10]:Պատկանում է հսկա մոլորակների թվին։ Սակայն, ի տարբերություն Յուպիտերի և Սատուրնի, որոնք կազմված են հիմնականում ջրածնից և հելիումից, Ուրանի և նրա նմանակի, Նեպտունի մթնոլորտում կան տարբեր սառույցների, ինչպես օրինակ՝ ջրային, ամոնիակային կամ մեթանային սառույցներ, ինչպես նաև հիդրոկարբոնատների որոշ հետքեր[8]: Այդ պատճառով մասնագետները այս երկու մոլորակները առանձնացրել են առանձին կատեգորիայի մեջ՝ «Սառցե հսկաներ»: Ուրանը ունի Արեգակնային համակարգի մոլորակների միջև ամենասառը մթնոլորտը՝ 49 Կ (−224 °C)։ Ենթադրվում է, որ Ուրանը ունի բարդ շերտավոր ամպերի համակարգ, որտեղ ջուրը կազմում է ներքին շերտերը, իսկ մեթանը վերինը[8]: Ի տարբերություն Յուպիտերի և Սատուրնի, Ուրանի միջուկը կազմված է սառույցներից և լեռնային ապարներից[11]:Ինչպես և մյուս գազային հսկաները, Որանը ունի օղակների համակարգ և մագնիսոլորտ, բացի այդ այն ունի 27 արբանյակ: Ուրանի ուշագրավ առանձնահատկությունն այն է, որ ի տարբերություն մյուս Արեգակնային համակարգի մոլորակների նրա պտտման առանցքը գտնվում է գրեթե ուղեծրային հարթության մեջ, որի պատճառով էլ, ամառն ու ձմեռը մոլորակի կիսագնդերում տարիներ են տևում (ամռանը Արեգակը մայր չի մտնում, իսկ ձմռանը դուրս չի գալիս)[12]: 1986 թվականին «Վոյաջեր-2» ԱՄԿ-ից ստացված պատկերների վրա Ուրանը երևում է առանց տեսանելի առանձնահատկությունների, այն չունի ամպերի տեսանելի խմբեր կամ հողմեր ինչպիսիք ունեն այլ հսկա մոլորակները[13]: Քամիների արագությունները Ուրանի վրա կարող են հասնել 250 մետր վայրկյանում (900 կմ/ժ)[13]։Ուրանը Արեգակի շուրջը պտտվում է շրջանայինին մոտ ուղեծրով՝ Արեգակից 19,8 ա. մ. հեռավորությամբ։ Ուրանի սիդերական պարաբերությունը 84,01 երկրային տարի է, իսկ սինդորականը՝ 369,66 երկրային օր։ Ուղեծրային արագությունը 6,8կմ/վայրկյան, իսկ պարաբոլական արագությունը՝ 22 կմ/վայրկյան։ Խավարածրի հարթությունը ուղեծրային հարթության հետ կազմում է 0,8 աստիճան, իսկ հասարակածի հարթության հետ՝ 98 աստիճան անկյուն։ Ուրանի շառավիղը 25 400 կմ է, զանգվածը 10,4 երկրային զանգված, ծավալը 61 երկրային ծավալ։ Միջին խտությունը՝ 1,24 գրամ/սմ խորանարդ է, սեղմվածությունը՝ 0,07, ուղեծրի էքսցենտրիսիտետը 0,047: Իր առանցքի շուրջը պտտվում է 10,8 ժամ պարբերությամբ՝ ուղեծրային շարժմանը հակառակ ուղղությամբ։Ուրանի մթնոլորտը կազմված է H2-ից, CH4-ից He-ից։ Ուրանը ունի հինգ արբանյակ՝ Միրանդա, Արիել, Ումբրիել, Տիտանիա և Օբերոն:Նշանավոր իրադարձություն դարձավ 1977 թվականին Ուրանի 5 օղակների հայտնաբերումը, որոնք ի տարբերություն Սատուրնի օղակների շատ նեղ են և մութ։ 1978 թվականին հայտնաբերվեց ևս 4 օղակ։ Ուրանի մերձակա օղակների լայնությունը հավանաբար չի անցնում 10կմ-ից, իսկ արտաքին օղակներինը՝ 100կմ-ից։ Ուրանին ամենամոտ գտնվող օղակի հեռավորությունը մոլորակի ամպային ծածկույթի վերին սահմանից մոտ 18000 կմ է, իսկ արտաքին օղակինը՝ 25000կմ1. Ուրանն առաջին մոլորակն է, որը հայտնաբերվել է «Նոր ժամանակներում» և աստղադիտակի միջոցով։ Ուրանի հայտնաբերման մասին Ուիլյամ Հերշելը հայտարարեց 1781 թվականի մարտի 13-ին, այսպիսով, առաջին անգամ անտիկ ժամանակներից ի վեր ընդլայնելով մարդկության առաջ Արեգակնային համակարգի սահմանները։2. Ուրանը համարվում է «Սառցե հսկա», քանի որ իր մթնոլորտում կան տարբեր սառույցներ, ինչպես, օրինակ՝ ջրային, ամոնիակային կամ մեթանային սառույցներ, ինչպես նաև՝ հիդրոկարբոնատների որոշ հետքեր։3. Ուրանն ունի Արեգակնային համակարգի մոլորակների մեջ ամենասառը մթնոլորտը՝ 49 Կ (−224 °C)։4. Ուրանի, ի տարբերություն Արեգակնային համակարգի մյուս մոլորակների, պտտման առանցքը գտնվում է գրեթե ուղեծրային հարթության մեջ, որի պատճառով էլ, ամառն ու ձմեռը մոլորակի կիսագնդերում տարիներ են տևում (ամռանն Արեգակը մայր չի մտնում, իսկ ձմռանը դուրս չի գալիս)։5. Ուրանի միակ այցելությունն ունեցել է ՆԱՍԱ-ի «Վոյաջեր-2»-ը, որը 1986 թվականին հատեց Ուրանի ուղեծիրը և իրականացրեց Ուրանի կառուցվածքի և մթնոլորտի կազմության ուսումնասիրություններ։6.       Ուրանի պտույտի պարբերությունը սեփական առանցքի շուրջ կազմում է 17 ժամ 24 րոպե։7. Ուրանն Արեգակի շուրջ մեկ ամբողջ պտույտ է կատարում յուրաքանչյուր երկրային 84 տարին մեկ անգամ։8. Ուրանը միակ մոլորակն է, որի անվանումը ծագում է ոչ թե հռոմեական դիցաբանությունից, այլ հունականից։ Մոլորակն անվանվել է հունական երկնքի աստված Ուրանի պատվին։ Այն միաժամանակ աստղագիտության հովանավորն է  համարվում։9. Ուրանի աստղագիտական նշանը՝ «♅», հանդիսանում է Մարսի և Արեգակի նշանների խառնուրդը։ Իբրև դրա պատճառ է բերվում այն, որ հունական դիցաբանությունում Ուրան-երկինքը գտնվում է Արեգակի և Մարսի համատեղ իշխանության ներքո։10. Չինարեն, ճապոներեն, վիետնամերեն և կորեերեն լեզուներում մոլորակի անվանումը թարգմանվում է բառացիորեն՝ որպես՝ «Երկնային արքայի Աստղ/Մոլորակ»:

Դաս 11. (23.11.2020) (Ժամկետը 2 շաբաթ) 

Տիեզերական հրթիռի արագությունները…

Տիեզերական թռչող ապարատ

Առաջին տիեզերական արագությունը այն նվազագույն արագությունն է, որն անհրաժեշտ է հաղորդել մոլորակի վրա գտնվող մարմնին՝ այն ուղեծիր հանելու համար։ Այս արագությունը զարգացրած և մոլորակի մակերևույթի նկատմամբ հորիզոնական շարժվող մարմինը չի ընկնի նրա վրա, այլ կշարունակի շարժվել շրջանային ուղեծրով։Նյուտոնի առաջին և երկրորդ տիեզերական արագությունների վերլուծությունը։ A և B հրթիռները կընկնեն Երկրի վրա։ C հրթիռը դուրս է գալիս շրջանային ուղեծիր, D հրթիռը՝ էլիպսական ուղեծիր։ E հրթիռը հեռանում է բաց տիեզերք։Առաջին տիեզերական արագությունը կարելի է որոշել հետևյալ բանաձևով՝,   որտեղ՝g - տվյալ մոլորակի ազատ անկման արագացումն է,R - մոլորակի շառավիղն է։Երկիր մոլորակի համար կստանանք՝7,9 կմ/վՏիեզերական թռչող ապարատ (ՏԹԱ), դեպի տիեզերք կամ տիեզերքում թռիչք կատարելու համար նախատեսված ապարատ․ կրող հրթիռներ (տիեզերական հրթիռներ), Երկրի և այլ երկնային մարմինների արհեստական արբանյակներ։ Տիեզերական թռչող ապարատ անվանումն ընդհանուր է, ընդգրկում է այդպիսի ապարատների տարբեր տեսակներ, այդ թվում նաև շարժման ոչ ռեակտիվ սկզբունքով աշխատող ապարատներ։ Կրող հրթիռները (տիեզերական հրթիռներ) տիեզերական թռչող ապարատ անհրաժեշտ արագության հասցնելու (տիեզերական թռիչքի իրականացման համար) միջոցներ են։Տիեզերական թռչող ապարատները կարելի է բաժանել 2 հիմնական խմբերի,

• աշխարհի շուրջերկրյա ուղեծրային տիեզերական թռչող ապարատներ, որոնք շարժվում են երկրակենտրոն ուղեծրերով՝ դուրս չգալով Երկրի ազդեցության ոլորտի սահմաններից (Երկրի արհեստական արբանյակներ՝ ԵԱԱ),
• բնական միջմոլորակային տիեզերական թռչող ապարատներ, որոնք թռիչքի ժամանակ դուրս են գալիս Երկրի ազդեցության ոլորտի սահմաններից և մտնում Արեգակի, մոլորակների կամ դրանց բնական արբանյակների ազդեցության սահմանները։ Տարբերում են ավտոմատ (ավտոմատ ԵԱԱ, Լուսնի արհեստական արբանյակներ, Մարսի արհեստական արբանյակներ, Արեգակի արհեստական արբանյակներ, ավտոմատ միջմոլորակային կայաններ) և օդաչուավոր (տիեզերանավ-արբանյակներ, բնակելի ուղեծրակայաններ, միջմոլորակային տիեզերանավեր) տիեզերական թռչող ապարատներ։

Տիեզերական թռչող ապարատի թռիչքը բաժանվում է հետևյալ փուլերի,

• ուղեծիր դուրս բերելու (տիեզերական թռչող ապարատին տվյալ ուղղությամբ հաղորդվում է անհրաժեշտ տիեզերական արագություն),
• ուղեծրային (տիեզերական թռչող ապարատ շարժվում է իներցիայով, երկնային մեխանիկայի օրենքներով), վայրէջքի։

Մի շարք դեպքերում տիեզերական թռչող ապարատ հանդերձվում է հրթիռային շարժիչներով, որոնք հնարավորություն են տալիս ուղեծրային տեղամասում փոխել (ճշգրտել) շարժման հետագիծը կամ վայրէջքի ժամանակ արգելակել տիեզերական թռչող ապարատ։ Տիեզերական տարածությունում թռիչքներ կատարելու միակ մատչելի միջոցը հրթիռն է։

• Տիեզերագնացության մեջ կիրառվող հիմնական հրթիռները (կրող հրթիռներ) ունեն 2-4 աստիճան։ Այդպիսի հրթիռների կոնստրուկտիվսխեմաները միանգամայն բազմազան են, դրանց տարբերիչ առանձնահատկությունն է կոնստրուկցիայի համեմատաբար փոքր զանգվածը։ Այդպիսի կոնստրուկցիայի (բարձր կոշտությամբ և ամրությամբ) ստեղծումը բարդ տեխնիկական խնդիր է:
• Հրթիռ:   Հրթիռներ, նրանց կառուցվածքը
• Ռեակտիվ շարժում;
• Հրթիռային տեխնիկայի զարգացումը
• Հրթիռն աշխատում է ստատիկ և դինամիկբեռնվածքների խիստ լարված ռեժիմներում, ուստի անհրաժեշտ է նյութերի ամրության առավելագույն օգտագործում, առանձին հանգույցների կոնստրուկտիվ կատարելություն։ Թռիչքը կառավարելու, աստիճաններն անջատելու, վառելիքի բաքերը մակափչելու, շարժիչներին վառելիքի մատակարարումը կարգավորելու համար հրթիռի սարքավորման մեջ մտնում են մի շարք համակարգեր և ագրեգատներ։ Տիեզերական հրթիռների շարժիչային տեղակայանքները, որպես կանոն, բաղկացած են մի քանի շարժիչներից, որոնց աշխատանքը սինխրոնացվում է։ Հրթիռի թռիչքը տրված հետագծով, հրթիռի կայունացումը զանգվածների կենտրոնի նկատմամբ, շարժիչների կառավարումը (քարշի կարգավորում, միացում, անջատում), աստիճանների բաժանման համար հրամանների հաղորդումն ապահովում է կառավարման համակարգը։ Այն սարքերի և ագրեգատների (գիրոսկոպիկ, էլեկտրոնային, էլեկտրամեխանիկական ևն) բարդ համալիր է և մի շարք դեպքերում ընդգրկում է էլեկտրոնային հաշվողական մեքենա։
• Տիեզերական հրթիռները ժամանակակից գիտության և տեխնիկայի խոշորագույն նվաճումներից են, հրթիռատիեզերական համալիրների ստեղծումը պահանջում է գիտության և տեխնիկայի բազմաթիվ ճյուղերի (մետալուրգիա, քիմիա, ռադիոէլեկտրոնիկա, հաշվողական տեխնիկա և այլն) զարգացման բարձր մակարդակ։ Տիեզերական թռչող ապարատների մեծամասնության տարբերիչ առանձնահատկությունը տիեզերական տարածության պայմաններում երկարատև ինքնուրույն գործելու կարողությունն է։ Տիեզերական թռչող ապարատներում տեղակայված են ջերմային ռեժիմի կարգավորման, ապարատների էներգասնուցման, թռիչքի ժամանակ շարժման կառավարման, Երկրի հետ ռադիոկապի համակարգեր։ Անձնակազմով տիեզերական թռչող ապարատների հերմետիկ խցիկում մարդու կյանքի և աշխատանքի համար ապահովված են անհրաժեշտ պայմաններ։ Բազմաթիվ տիեզերական թռչող ապարատներ ունեն տարածության մեջ կողմնորոշվող համակարգեր։ Բոլոր օդաչուավոր և ավտոմատ տիեզերական թռչող ապարատների մեծամասնությունը հանդերձված են շարժման կառավարման համակարգով և հրթիռային շարժիչներով։ Առանձնահատուկ խնդիր է տիեզերական թռչող ապարատում պահանջվող ջերմաստիճանի պահպանումը։ Տիեզերական թռչող ապարատի էներգասնուցումն իրականացվում է տարբեր ձևով․ արևային արեգակնային ճառագայթման (արևային մարտկոցների օգնությամբ ճառագայթման էներգիան փոխակերպվում է էլեկտրաէներգիայի, առավել լայնորեն կիրառվում է ժամանակակից տիեզերական թռչող ապարատներում՝ ապահովելով ապարատների աշխատանքի երկարատևությունը մինչև մի քանի տարի), բնականի միավոր զանգվածին բաժին ընկնող մեծ էներգիայով հոսանքի նոր աղբյուրների տեղակայում, գ. ռեակտորներով և իզոտոպային գեներատորներով միջուկային էներգետիկ տեղակայանքների կիրառում։

• Ավտոմատ և օդաչուավոր տիեզերական թռչող ապարատներ.

• Ավտոմատ և օդաչուավոր տիեզերական թռչող ապարատների թռիչքն անհնար է առանց Երկրի հետ ռադիոկապի, հեռուստաչափական և հեռուստատեսային ինֆորմացիա Երկիր հաղորդելու, ռադիոհրամաններ ընդունելու, տիեզերական թռչող ապարատի շարժման հետագիծը չափելու, ինչպես նաև առանց տիեզերագնացների հետ հեռախոսային և հեռագրային կապի։ Այդ ֆունկցիաներն իրականացնում են տիեզերական թռչող ապարատում տեղակայված ռադիոհամակարգերը և երկրային հրամանաչափիչ կետերը։ Տիեզերական թռիչքների բարդ պրոբլեմներից է Երկրի մակերևույթի և երկնային այլ մարմինների վրա տիեզերական թռչող ապարատի իջեցումը՝ վայրէջքը, երբ տիեզերական թռչող ապարատի տիեզերական արագությունը պետք է հասցվի մինչև զրո։ Հնարավոր է տիեզերական թռչող ապարատի արգելակման 2 եղանակ, արգելակող հրթիռային ուժի կիրառում (տիեզերական թռչող ապարատ կամ նրա մի մասը՝ իջեցվող ապարատը, հանդերձվում է արգելակող հրթիռային շարժիչային տեղակայանքով և վառելիքի մեծ պաշարով, այս եղանակը կիրառվում է մթնոլորտ չունեցող երկնային մարմինների վրա վայրէջք կատարելու համար), աերոդինամիկ ուժի օգնությամբ (կիրառվում է Երկրի վրա վայրէջք կատարելու համար)։ Տիեզերական թռչող ապարատի կոնստրուկցիան աչքի է ընկնում մի շարք առանձնահատկություններով, որոնք կապված են տիեզերական տարածության յուրահատուկ գործոնների (խոր վակուում, երկնային մասնիկների ինտենսիվ ճառագայթում, անկշռություն) հետ։

https://avia.pro/blog/skorost-poleta-kosmicheskoy-rakety-foto-video

Դաս 10. (16.11.2020) (Ժամկետը 2 շաբաթ) 

Բազմաստիճան հրթիռ: Տարածք տիեզերագնացության համար (կոսմոդրոմ)

Բազմաստիճան հրթիռը թռչող ապարատ  է, որը բաղկացած է երկու կամ ավելի մեխանիկորեն կապված հրթիռներից, որոնք կոչվում են աստիճաններ, որոնք առանձնանում են թռիչքի ժամանակ: Բազմաստիճան հրթիռը կարող է հասնել իր յուրաքանչյուր փուլից առանձին ավելի մեծ արագության: Բաղադրյալ հրթիռը թույլ է տալիս ավելի ռացիոնալ օգտագործել ռեսուրսները `այն բանի շնորհիվ, որ թռիչքի ընթացքում վառելիքը վերջացած փուլն առանձնացված է, և մնացած հրթիռը չի ծախսվում ծախսված փուլի նախագծման արագացման վրա, ինչը թռիչքը շարունակելու համար ավելորդ է դարձել: Կառուցվածքային առումով, բազմաստիճան հրթիռները պատրաստվում են փուլերի լայնակի կամ երկայնական տարանջատմամբ: Լայնակի տարանջատմամբ քայլերը տեղադրվում են մեկը մյուսի վրա և հաջորդաբար աշխատում են մեկը մյուսի ետևից ՝ միացնելով միայն նախորդ քայլը առանձնացնելուց հետո: Երկայնական տարանջատմամբ, առաջին փուլը բաղկացած է մի քանի նույնական հրթիռներից (գործնականում ՝ 2-ից 8), որոնք միաժամանակ գործում են և սիմետրիկորեն տեղակայված են երկրորդ փուլի մարմնի շուրջ, այնպես, որ առաջին փուլի շարժիչների շարժիչ ուժերի արդյունքն ուղղված է երկրորդի համաչափության առանցքի վրա: Այս սխեման թույլ է տալիս երկրորդ փուլի շարժիչը գործել միաժամանակ առաջինի շարժիչների հետ, այդպիսով ավելացնելով ընդհանուր ուժի մղումը, ինչը հատկապես անհրաժեշտ է առաջին փուլի գործարկման ժամանակ, երբ հրթիռի քաշը առավելագույնն է:Տիեզերք տիեզերագնացության համար

Կոսմոդրոմը տարածք է, որտեղ տեղակայված է կառույցների համալիր, որը նախատեսված է տիեզերանավերը տիեզերք արձակելու համար: «Կոսմոդրոմ» անվանումը տրվում է օդանավերի օդանավակայանի անալոգի միջոցով: Սովորաբար տիեզերական կայանները մեծ տարածք են զբաղեցնում և գտնվում են խիտ բնակեցված տարածքներից հեռավորության վրա, այնպես, որ թռիչքի ընթացքում առանձնացող աստիճանները չվնասեն բնակավայրերին կամ հարակից արձակման վայրերին: Կոսմոդրոմի համար առավել շահեկան տեղը հասարակածն է, որպեսզի մեկնարկող մեքենան կարողանա առավելագույնս օգտագործել Երկրի պտտվող էներգիան: Հասարակածից արձակվող արձակման մեքենան կարող է խնայել մոտավորապես 10% վառելիք, համեմատած միջին լայնություններում գտնվող կոսմոդրոմից արձակված հրթիռի հետ: Եվ հասարակածից հնարավոր է ցանկացած թեքությամբ ուղեծիր դուրս գալ:

Հրթիռներ (Ժամկետը 3 շաբաթ) 

Առաջին հրթիռները, որոնք նման էին ժամանակակից հրավառության հրթիռներին, երևան են եկել ավելի քան 1000 տարի առաջ Չինաստանում: Տիեզերանավերն ու արբանյակներն ուղեծիր դուրս բերող հսկա տանող հրթիռները կառուցված են նույն սկզբունքով, ինչ հրավառության հրթիռները: Դրանց աշխատանքի սկզբունքը շատ պարզ է. հրթիռները լցվում են վառելանյութով, որի այրումից առաջանում է գազերի հզոր հոսք: Գազերը բարձր ճնշման տակ արագ դուրս են հորդում ծայրափողակից, և առաջացած ռեակտիվ ուժը հրթիռը հրում է հակառակ ուղղությամբ: Տիեզերական հրթիռներՄեծ հեռավորություններ հաղթահարելու ունակ առաջին հրթիռը՝ V-2, նախագծել է գերմանացի ճարտարագետ Վեռներ ֆոն Բրաունը 1942 թ-ին: Ժամանակակից բոլոր տիեզերական հրթիռների հիմքում ընկած է V-2-ի գործողության սկզբունքը: Երկրի ձգողությունը հաղթահարելու համար հրթիռը պետք է զարգացնի վիթխարի՝ մոտ 40 000 կմ/ժ արագություն, որը 20 անգամ գերազանցում է ժամանակակից ավիալայների արագությունը:Տիեզերական հրթիռակիրները սովորաբար բաղկացած են 2 և ավելի աստիճաններից, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի շարժիչ և վառելանյութի պաշար: Առաջին աստիճանի շարժիչը հրթիռը մեծ արագությամբ տանում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ չի սպառվել այդ աստիճանի համար նախատեսված վառելանյութի պաշարը: Այնուհետև այն անջատվում և վայր է ընկնում, որից հետո միանում է երկրորդ տանող աստիճանի շարժիչը, և այդպես շարունակ:Որոշ տիեզերական հրթիռներ աշխատում են պինդ վառելանյութով: Դրանք հիմնականում բուստերներն են՝ գլխավոր հրթիռի շուրջը տեղադրված 

հրթիռ-արագացուցիչները: Սակայն սովորաբար տանող հրթիռներում օգտագործվում է հեղուկ վառելանյութ, որի այրման համար անհրաժեշտ թթվածնի պաշարները պահվում են օքսիդիչի բաքում: Հրթիռների մեծ մասն օգտագործվում է 1 անգամ, սակայն կան նաև բազմակի օգտագործման հրթիռներ. օրինակ՝ պինդ վառելանյութով աշխատող «Սփեյս Շաթլներն» օգտագործվում են մի քանի անգամ և վայրէջք են կատարում ինքնաթիռի նման:Տես նաև Շարժիչներ, Տիեզերագնացություն:

Դաս 9. (09.11.2020)  Լուսնի կառուցվածքը: Լուսնային ծովեր: (Ժամկետը 2 շաբաթ) 

Լուսին

Լուսինը Երկրին ամենամոտ երկնային մարմինն է ու վերջինիս բնական արբանյակը: Լուսինը էլիպսով պտտվում է Երկրի շուրջը, Երկրի հետ միասին`   նաև Արեգակի շուրջը:Միջին հեռավորությունը Երկրից 384.000 կմ է, տրամագիծը 3.476 կմ է, զանգվածը Երկրի զանգվածի 0,0123 մասն է, ծանրության ուժը Լուսնի վրա կազմում է Երկրի ծանրության ուժի 0,165 մասը, ջերմաստիճանը Լուսնի մակերևույթին փոխվում է +1200 C-ից (ցերեկը) մինչև -1630 C (գիշերը), նորալուսինների միջև ընկած ժամանակը (լուսնային ամսի տևողությունը) 29,53 օր է: Երկրի և Լուսնի միջև հեռավորությունը 384.400 կմ է: Լուսինը սեփական լույս չունի և անդրադարձնում է Արեգակի ճառագայթները:  Լուսինն անհամեմատ ավելի փոքր է Երկրից, տրամագծով`   գրեթե 4 (տրամագիծը՝ 3.476 կմ), ծավալով՝ 49 անգամ: Նրա զանգվածը հավասար է Երկրի զանգվածի 0,0123 մասին, այսինքն`   Երկրի նյութից հնարավոր կլիներ պատրաստել 81 այնպիսի գնդեր, որոնցից յուրաքանչյուրը կկշռեր Լուսնի չափ: Լուսինը կազմված է քարապարներից, և Երկրից անզեն աչքով դիտողն այդ արբանյակի վրա միշտ տեսնում է նույն գորշ բծերը, որովհետև Լուսինը դեպի Երկիրն է ուղղված շարունակ նույն կողմով: Դա պայմանավորված է Լուսնի`   իր առանցքի և Երկրի շուրջը պտտվելու ժամանակահատվածների հավասարությամբ՝ 27,33 օր: Այս պարբերության ընթացքում Երկրից դիտվող Լուսնի տեսքը փոխվում է բարակ կիսալուսնից՝ եղջյուրից (մահիկ), մինչև լուսարձակող լրիվ սկավառակը (լիալուսին) և ընդհակառակը: Եթե Լուսինը գտնվում է Արագակի ու Երկրի միջև, ապա մենք այն առհասարակ չենք տեսնում. սկսվում է նորալուսինը: Նորալուսինների միջև եղած պարբերությունը 29,53 օր է: Նորալուսնի ժամանակ Լուսինը երբեմն հայտնվում է Երկրի ու Արեգակի միջև և  ծածկում է Արեգակը. տեղի է ունենում Արեգակի խավարում: Իսկ երբ լիալուսնի ժամանակ Երկիրը հայտնվում է Արեգակի ու Լուսնի միջև և ստվեր է գցում Լուսնի վրա, ապա տեղի է ունենում Լուսնի խավարում: Լուսինը բացարձակ անկենդան է, զուրկ`   օդից ու ջրից: Նրա մակերևույթի ջերմաստիճանը ցերեկը հասնում է մինչև +120օC-ի, իսկ գիշերը՝ մինչև -163օC-ի: Լուսնի մակերևույթը գրեթե ամբողջությամբ պատված է խառնարաններով, որոնց մեծ մասն առաջացել է, երբ միջմոլորակային տարածությունից նրա վրա են ընկել քարե կամ մետաղե երկնային մարմիններ՝ երկնաքարեր: Լուսնի վրա ծանրության ուժը 6 անգամ ավելի փոքր է, քան Երկրի վրա: Լուսինը կանոնավորապես ուսումնասիրել են տիեզերական ինքնաշխատ սարքերով:

??? Ինչու Լուսինը չի ընկնում երկրի վրա:

Դաս 8. (26.10.2020) (Ժամկետը 2 շաբաթ) 

Ուսումնական նախագիծ՝ «Կապույտ լուսին»

«Կապույտ կամ երկնագույն լուսին».Այո, այո.. հենց այսպես է կոչվում լիալուսնի այսպիսի դրսևորումը...«Երկնագույն լուսինը» երևույթի ընդհանուր անվանումն է։ Այդ ժամանակ լուսինը պահպանում է իր սովորական գույնը, իսկ երկնագույն երանգը միայն դրա օպտիկական էֆեկտն է: Իսկ գիտնականները «երկնագույն լուսին» ասելով՝ նկատի ունեն ամսվա ընթացքում երկրորդ լիալուսինը:Կապույտ լուսին (անգլ.՝ Blue Moon), աստղագիտական եզր է մեկ օրացուցային ամսվա մեջ երկրորդ անգամ լիալուսնի երևալը բնորոշելու համար։ Հազվագյուտ երևույթ է։ Դիտվում է միջինը 3 տարին մեկ անգամ։ Տարբեր երկրներում, տարբեր ժամանակ կոչվել է յուրովի։Անվանման ծագումնաբանությունը. Անվանումը կապված չէ Լուսնի գունավորման հետ, այլ անգլերեն «Once in a Blue Moon» դարձվածքից է։ Այն թարգմանվում է «Մի անգամ կապույտ լուսնի ժամանակ» և հավասարազոր է հայկական «էշի զատկին» արտահայտությանը, նշանակում է անհնարին կամ խիստ հազվագյուտ երևույթ։ Մասնակիցներ՝«Ֆիզիկոս-աստղագետ» ընտրության խումբ, մայր դպրոցի 8-րդ դասրանի սովորողներ և հրավիրված երեխաներ՝ Արցախից:Հոկտեմբերի 30, այս ուրբաթ, երեկոյան ժամը 19:00;  դիտումներ աստղադիտակով՝ Մայր դպրոցի տանիքից:Բաց չթողնենք երկնային մարմիններից մեզ ամենամոտ գտնվող Լուսնի  այս հազվագյուտ գեղեցիկ դրսևորումը:

Դաս 7. (19.10.2020) (Ժամկետը 2 շաբաթ) 

Առցանց-հեռավար շաբաթների ընթացքում դիտեք հետևյալ ֆիլմերը ֆիզիկայի և ֆիզիկոսների մասին:

Նախագծային աշխատանք՝  «Հայազգի անվանի աստղագետներ».Հավաքել տեղեկություններ և որպես ուսումնական նյութ գեղեցիկ ներկայացնել նշանավոր աստղագետների կյանքն ու գործունեությունը:1. Հայ անվանի աստղագետներ: Ուսումնասիրել և ներկայացնել հայտնի աստղագետների  կյանքն ու գործունեությունը: Տեղեկություններ հավաքել գիտության և տեխնիկայի բնագավառում նրանց կատարած ներդրումների մասին: Աստղագիտության ակունքները Հայաստանում: Քարահունջի աստղադիտարան: Հայ անվանի աստղագետներ: Վիկտոր Համազասպի Համբարձումյան: Բյուրականի աստղադիտարան: Ներկայացնել տեղեկություններ ժամանակակից աստագիտությունից: Նշանավոր աստղագետներ և նրանց կյանքը:  Գալիլեյո Գալիլեյ: 2.Ծանոթանալ աստղադիտակի ստեղծման պատմությանը, ուսումնասիրել և բացատրել աստղադիտակի կառուցվածքը և ներկայացնել տարբեր դիտակների տեսակներ:Նախագծային աշխատանքների թեման ըստ ընտրության՝ 

• «Հայազգի անվանի աստղագետներ»;
• «Տիեզերքը և մարդը»;
• «Աստղադիտակ և աստղադիտարան»

Հաբբլի տիեզերական աստղադիտակ.3. Օպտիկական աստղադիտակի կառուցվածքի ուսումնասիրում, անհրաժեշտ մասերի՝ բացակայող օկուլյարների հայթայթում և համալրում,  էլեկտրական հոսանքին միացնող  և աստղադիտակը սնուցող  վնասված հաղորդալարի վերանորագում կամ փոխարինում նորով,  փնտրում և  համալրում; աշնանային  երկնքի ուսումնասիրում: (ֆիզիկական միջավայրում, պահպանելով համաճարակային անվտագության կանոնները): Ներկայացնել նյութեր տարբեր տիպի ասղադիտակների մասին՝ ռադիոալիքային՝ Հերունու, Հաբլ տիեզերական աստղադիտակը: Լրացուցիչ տեղեկություն. Առաջին աստղադիտակի գծագրերը հայտնաբերվել են Լեոնարդո Դա Վինչիի գրառումներում։ Առաջին աստղադիտակը կառուցել է Յոհան Լիպերսգեյը 1608 թվականին։ Աստղադիտակի ստեղծումը նույնպես վերագրում են նրա ժամանակակից Զաքարիաս Յանսենին:Առաջինը, ով ուղղել է դիտակը դեպի երկինք, դարձնելով այն աստղադիտակ, և ստացել է առաջին գիտական տվյալները եղել է Գալիլեո Գալիլեյը: 1609 թվականին նա ստեղծել է իր առաջին դիտակը, երեք անգամյա խոշորացումով։ Նույն տարվա ընթացքում նա կառուցեց ութանգամյա խոշորացմամբ մոտ կես մետր երկարությամբ աստղադիտակ։ Ավելի ուշ, նա կարողացավ կառուցել մոտ մեկ մետրանոց աստղադիտակ, որի օբյեկտիվի տրամագիծը կազմում էր 4,5 սմ, և այս դիտակը ապահովում էր 32-անգամյա խոշորացում։ Դա չափազանց անկատար գործիք էր, այն ուներ բոլոր հնարավոր աբերացիաները, այնուամենայնիվ, նրա օգնությամբ Գալիլեյը կատարեց մի շարք հայտնագործություններ։ Կինոլորտներ՝https://tiezerq.com/page/9/

Դաս 6. (12.10.2020) (Ժամկետը 2 շաբաթ) 

Լեոնարդո դա Վինչիhttps://www.youtube.com/watch?v=czPh9Uhx1sQ

Ցիալկովսկու զարմանահրաշ աշխարհը:https://www.youtube.com/watch?v=TW2u8uZaYs4

Նիկոլա Տեսլաhttps://www.youtube.com/watch?v=h-UUkTqp778

Դաս 5. (05.10.2020) (Ժամկետը 2 շաբաթ) 

1. Ժամանակակից աստագիտությունը:
2. Նշանավոր աստղագտներ և նրանց կյանքը: Գալիլեյո Գալիլեյ:
3. Հայ աստղագետներ: Վիկտոր Համազասպի Համբարձումյան
4. Բյուրականի աստղադիտարան: 

«Ժամանակակից աստագիտությունը»

Ժամանակակից աստագիտության հիմքերը դրվել են 16-րդ դարի կեսերին: Լեհ աստղագետ Նիկոլայ Կոպենիկոսը հրաժարվեց Պտղոմեոսի երկրակենտրոն համակարգից և ընդունեց արևակենտրոն համակարգը:Աստղագիտության զարգացման համար կարևոր նշանակություն ունեցավ հեռադիտակի հայտնագործումը, որը տեղի ունեցավ Հոլանդիայում 17-րդ դարի սկզբին: Հետաքրքիր է, որ դեռևս 1509թ.-ին Լեոնարդո դա Վինչին միտք է հայտնել խոշորացնող ապակու միջոցով ուսումնասիրել Լուսինը:

Բյուրականի աստղադիտարան.

Բյուրականի աստղադիտարանը հիմնադրվել է 1946 թ, Աստղադիտարանի առաջին տնօրենի` Վիկտոր Համբարձումյանի նախաձեռնությամբ։ Այն կառուցված է Արագած լեռան հարավային լանջին։ Աստղադիտարանի գիտական գործունեությունն ուղղված է տիեզերքում անկայուն երևույթների հետազոտմանը, որի համար նախատեսված է 5 հիմնական դիտակ, որոնցից են աստղադիտարանի խոշորագույն 2,6մ և Շմիդտի 1,0մ հանրահայտ դիտակները։ Հիմնական և օժանդակ կառույցներից բաղկացած աստղադիտարանը՝ որպես ճարտարապետական համալիր, նախագծել է հայ նշանավոր ճարտարապետ Սամվել Սաֆարյանը։ 1998 թվականից աստղադիտարանը կրում է Վիկտոր Համբարձումյանի անունը։    Բյուրականի աստղադիտարանԲյուրականի աստղաֆիզիկական աստղադիտարանը հիմնադրվել է 1946 թ-ի աշնանը` Արագածի հարավային լանջին` Բյուրական գյուղի մոտ` ծովի մակերևույթից շուրջ 1500 մ բարձրության վրա:Առաջին դիտաշտարակների շինարարությանը զուգընթաց, Վ. Համբարձումյանի ղեկավարությամբ, սկսվեց նաև մասնագետների ուսուցումը Երևանի պետական համալսարանում: Այդ նույն ժամանակ բաց երկնքի տակ տեղակայված առաջին շատ համեստ աստղադիտակներով կատարվեցին անդրանիկ դիտումները:1956 թ-ին, երբ տեղի ունեցավ աստղադիտարանի պաշտոնական բացումը, ստացված կարևոր արդյունքների շնորհիվ այդ գիտական հաստատությունը հայտնի դարձավ ողջ աշխարհում: Հիմնադրման օրվանից մինչև 1988 թ. աստղագիտական այդ կենտրոնի անփոփոխ տնօրենն էր Վիկտոր Համբարձումյանը: Այդ տարիներին աստղադիտարանում տեղադրվեցին Եվրոպայում խոշորագույններից մեկը՝ 2,6 մ հայելու տրամագծով դասական աստղադիտակը, 1 մ տրամագծով մուտքի բացվածքով աշխարհում խոշորներից համարվող Շմիդի համակարգի աստղադիտակը, ռադիոօպտիկական աստղադիտակը և շատ ու շատ այլ բարձրակարգ սարքեր: Դրանք հնարավորություն տվեցին Բյուրականի աստղաֆիզիկական աստղադիտարանում կարևորագույն հետազոտություններ կատարել աստղերի ու գալակտիկաների առաջացման, ինչպես նաև նյութի տիեզերական գոյաձևերի ֆիզիկայի վերաբերյալ: 1947 թ-ին, օրինակ, հայտնագործվեցին աստղասփյուռները՝ երիտասարդ աստղերի խմբեր, որտեղ ձևավորվում են աստղերը, և առաջին անգամ ապացուցվեց, որ մեր ժամանակներում ևս շարունակվում են աստղերի առաջացման երևույթները: Բյուրականի աստղադիտարանում մշակվեցին և հիմնավորվեցին նաև գալակտիկաների կորիզների ակտիվության վարկածները, որոնք հեղաշրջեցին այդ գիտության մեջ իշխող պատկերացումը: Բացահայտվեց, որ կորիզների ակտիվության շնորհիվ գալակտիկաներում անջատվում են էներգիայի ու նյութի վիթխարի քանակություններ, և այդ հանգամանքը վճռական դեր է խաղում գալակտիկաների ձևավորման ու զարգացման ընթացքում: Պարզվեց նաև, որ այդ ակտիվության հզոր դրսևորումները, ինչպես նաև աստղասփյուռներում դիտվող որոշ երևույթներ պայմանավորված չեն բուն աստղերով կամ գազափոշային նյութով: Այդ կապակցությամբ Բյուրականի աստղադիտարանում մշակվել է վարկած, ըստ որի՝ գալակտիկաներում, մասնավորապես` նրանց կորիզներում, գոյություն ունեն խիտ զանգվածով մարմիններ (գերխիտ նախաստղեր), որոնց նյութից ձևավորվում են աստղերն ու աստղային համակարգերը:Բյուրականի աստղադիտարանի հետազոտությունները զգալիորեն նպաստել են նաև արտամթնոլորտային աստղագիտության զարգացմանը: 

Աստղադիտակ և աստղադիտարան 

(Ժամկետը 2 շաբաթ)

Աստղադիտակով հեռավոր առարկաները դիտելիս՝ դրանք թվում են մոտիկ և մեծացված: Աստղադիտակը հավաքում է լույսը և ձագարի նման ուղղում դիտորդի աչքի մեջ՝ հնարավորություն տալով տեսնել անզեն աչքով անտեսանելի առարկաները: Գոյություն ունեն տարբեր աստղադիտակներ՝ ամենապարզից՝ ձեռքում պահվող ոչ մեծ դիտակից, մինչև հատուկ կառույցներում` աստղադիտարաններում, տեղակայված վիթխարի աստղադիտակները:XVII դարի ակնոց պատրաստող դանիացի ապակեգործները հնարեցին դիտակը: Համարվում է, որ առաջին աստղադիտակը ստեղծել է պատվերով ակնոց պատրաստող հոլանդացի Հանս Լիպերսգեյը 1608 թ-ին: Դրա հիմնական մասը ոսպնյակն էր: Իսկ մինչ այդ դիտորդ-աստղագետների գործիքը  սեքստանտն էր՝ աստղադիտական անկյունաչափ սարքը:Արդեն 1609 թ-ին ֆիզիկոս, մաթեմատիկոս և աստղագետ Գալիլեո Գալիլեյը իտալական Պադուա քաղաքում իր ձեռքերով պատրաստեց նույնպիսի մի դիտակ և այն ուղղեց դեպի աստղալից երկինք: Գալիլեյի դիտակը մեծացնում էր ընդամենը 3 անգամ, սակայն դրա օգնությամբ գիտնականը  բազմաթիվ նոր աստղեր տեսավ և այնքան պայծառ, ինչպես ոչ ոք դեռ չէր տեսել:Ի վերջո, Գալիլեյին հաջողվեց պատրաստել 32 անգամ մեծացնող աստղադիտակ, որով նա շատ հայտնագործություններ կատարեց Լուսնի, Արեգակի և մոլորակների վերաբերյալ:1671 թ-ին Նյուտոնը ստեղծեց անդրադարձումային աստղադիտակ՝ ռեֆլեկտոր, որտեղ, ի տարբերություն ռեֆրակտորի, օբյեկտիվի ոսպնյակը փոխարինված էր գոգավոր հայելիով: Աստղադիտակները, որոնք հավաքում են լույսը, կոչվում են օպտիկական: Պարզագույն ռեֆրակտորը կազմված է խողովակից և դրա ծայրերում դրված 2 ոսպնյակներից: Առաջին ոսպնյակը՝ օբյեկտիվը, հավաքում է հեռավոր առարկայից եկող լույսը և դրա ճառագայթները կենտրոնացնում միատեղ՝ առարկայի պատկերը ստանալու համար: Այդ պատկերը մեծացվում է երկրորդ ոսպնյակով՝ օկուլյարով, որի միջով մենք դիտում ենք հեռավոր առարկան:Աստղադիտակ-ռեֆլեկտորում լույսը հավաքվում է թասաձև գոգավոր հայելու օգնությամբ: Գլխավոր հայելին հավաքում է լույսը մեկ այլ, ոչ մեծ հայելու մեջ, որն այն անդրադարձնում է օկուլյարի մեջ: Որքան մեծ է աստղադիտակի գլխավոր հայելին կամ ոսպնյակը, այնքան ավելի շատ լույս է հավաքում, և այնքան ավելի թույլ օբյեկտներ է հնարավոր դիտել նրանով: Մթնոլորտի գետնամերձ շերտում կատարվող տարբեր երևույթներ հաճախ խանգարում են ստանալ այն ամբողջ տեղեկությունները, որոնք կարող է աստղադիտակը տալ: Ուստի հաճախ  հարկ է լինում աստղադիտարանները կառուցել բարձր լեռներում կամ տեղադրել Տիեզերք ուղարկվող սարքերի վրա: 1971 թ-ին ԽՍՀՄ «Սալյուտ-1» ավտոմատ ուղեծրակայանի, 1973 թ-ին «Սոյուզ-13» օդաչուավոր տիեզերակայանի վրա տեղադրվել են ՀՀ Գիտությունների ակադեմիայի Գառնիի տիեզերական աստղագիտության լաբորատորիայում ակադեմիկոս Գրիգոր Գուրզադյանի գլխավորությամբ պատրաստված «Օրիոն-1» և «Օրիոն-2» աստղաֆիզիկական աստղադիտակները, որոնք նկարահանումներ են կատարել բաց Տիեզերքում, գրանցել մի քանի հազար աստղերի կարճալիք սպեկտրները:  1990 թ-ին արձակված ամերիկյան «Շաթլ» տիեզերական ապարատը Երկրի ուղեծիր դուրս բերեց «Հաբլ» տիեզերական աստղադիտակը, որի ստացած պատկերները շատ ավելի հստակ են, քան Երկրի մակերևույթին տեղադրված աստղադիտակներով ստացվողները: Այդ աստղադիտակը երկար ժամանակ աշխատեց Տիեզերքում:XIX դարի կեսից աստղադիտակները սկսել են հանդերձել լրացուցիչ  սարքերով՝ աստղերն ու մոլորակները լուսանկարելու, դրանց գույնը, պայծառությունը, շեղումն ու քիմիական բաղադրությունը որոշելու համար: Գիտնականները սովորել են հաշվարկել հեռավոր աստղերի ջերմաստիճանները, չափերն ու զանգվածը, դրանց հեռավորությունը Երկրից: Այդ ամբողջ աշխատանքը կատարվում է աստղադիտարաններում, որոնց աշտարակների գմբեթը կարող է պտտվել: Եթե գմբեթում տեղադրված աստղադիտակն ուղղվում է դեպի ընտրված աստղը, և համակարգիչով կարգավորվում է հետևող համակարգի մեխանիզմը, ապա աստղադիտակն ինքն է սկսում հետևել աստղին՝ նրա օրական շարժման ուղղությամբ: Իսկ աստղադիտակի սարքերը լուսանկարչական թիթեղի կամ ժապավենի վրա ինքնուրույն դրոշմում են այն ամենը, ինչ կատարվում է աստղի հետ:Արդեն ավելի քան 6 տասնամյակ աստղադիտարանների տարածքում սկսել են կառուցել ցանցավոր հսկա անտենաներ՝ ռադիոաստղադիտակներ: Օր ու գիշեր դրանք հետևում են երկնային մարմիններից մեզ հասնող էլեկտրամագնիսական բազմազան ճառագայթումներին:Ամենամեծ ռադիոաստղադիտակը գտնվում է Պուերտո Ռիկոյում՝ Կարիբյան ծովի կղզիներից մեկում, և ունի 300 մ տրամագիծ, իսկ ամենահզոր աստղադիտակը ԱՄՆ-ում գտնվող գերերկար հիմքով (բազայով) ռադիոաստղադիտակների համակարգն է (ռադիոինտերֆերոմետր): Այն կազմված է 10 թասաձև անտենաներից, որոնք տեղակայված են 8000 կմ երկարությամբ ուղիղ գծով: Ամենամեծ օպտիկական աստղադիտակը՝ Կեկի աստղադիտակը, գտնվում է Հավայան կղզիներում, ունի 10 մ տրամագծով հայելի և կշռում է 270 տ: ՀՀ-ում է գտնվում աշխարհում առաջին՝ նոր տեսակի ռադիոօպտիկական աստղադիտակը՝ Հերունու հայելային աստղադիտակը: Այն տեղակայված է Արագած լեռան փեշերին՝ Օրգով գյուղի մոտակայքում: 54 մ ռադիոհայելու և 2,6 մ օպտիկական հայելու տրամագծերով այս սարքը հնարավորություն է տալիս ուսումնասիրել մեզանից առավել հեռավոր գալակտիկաները, տեղեկություններ ստանալ միջաստղային նյութի և աստղերում առաջացող հզոր բռնկումների մասին:Տես նաև Աստղագիտություն, Աստղեր, Բյուրականի աստղադիտարան, Գալիլեյ Գալիլեո, Հայելիներ, Ոսպնյակներ, Տիեզերք: Աստղադիտարանների ստեղծման պատմությունից Աստղադիտարաններ գոյություն ունեցել են դեռևս Հին աշխարհում` Բաբելոնում, Չինաստանում, Եգիպտոսում, Հնդկաստանում, Մեքսիկայում: Գիտնականներն ապացուցել են, որ Հայաստանում մեզանից 7500 տարի առաջ գործել է Քարահունջի աստղադիտարանը, իսկ 5000 տարի առաջ` Մեծամորի աստղադիտարանը: Ավելի քան 4500 տարի առաջ ժամանակակից Մեծ Բրիտանիայի տարածքում կառուցվել է Սթոունհենջը, որն օգտագործվել է նաև որպես աստղադիտարան: Այդ ժամանակներում բաբելացիները գիշերային երկինքը դիտում էին արտաքինից աստիճաններ ունեցող բրգաձև աշտարակներից: Կարծիք կա, որ որպես աստղադիտարան են գործել նաև Եգիպտական բուրգերը:Արդի աստղադիտարանների պատմությունն սկիզբ է առնում XVII դարից, երբ աստղագիտական դիտումների համար սկսեցին օգտագործել աստղադիտակներ: Այժմ աշխարհում գործում են 500-ից ավելի աստղադիտարաններ: Խոշորագույններից են Մաունթ Պալոմարի, Մաունթ Վիլսոնի, Մաունթ  Կիի, Կիտ Պիկի, Լիկի (ԱՄՆ), Վերին Պրովանսի (Ֆրանսիա), Տաուտենբուրգի և Բերգեդորֆի (Գերմանիա), Օնդրժեյովի (Չեխիա), Պուլկովոյի (Ռուսաստան), Ղրիմի (Ուկրաինա) աստղադիտարանները: Աստղագիտական խոշոր կենտրոն է ՀՀ Բյուրականի աստղադիտարանը:   

Հաբբլի տիեզերական աստղադիդակ.

Դաս 1. 14.09.2020 (Ժամկետը 3 շաբաթ) 

1. Ինչպես առաջացավ աստղագիտությունը:
2. Ինչ է ուսումնասիրում աստղագիտությունը:
3. Հնագույն աստղագիտության պատմությունը:

Նախագծային աշխատանք՝ «Տիեզերքը և մարդը»:

https://www.youtube.com/watch?v=r-WMarS3RS4&list=PLrClnb5IctMvxgwguQ6Vn1TuyOEawnmj6      Զորաց ՔարերԶորաց Քարեր հնագույն մեգալիթյան համալիրը գտնվում է Սյունիքի մարզի Սիսիան քաղաքի մոտակայքում: Երկու հարյուրից ավելի ուղղահայաց կանգնած, մինչև 3 մետր բարձրություն ունեցող քարերը (մենհիրներ) զբաղեցնում են 3 հեկտարից ավելի տարածքն: Քարերի կեսից շատն ունեն անցքեր, որոնց տրամագիծը կազմում է 5-7 սմ: Այդ քարերը կազմում են տարբեր տրամագծեր ունեցող երկու շրջան:  Զորաց Քարերը պատմության ևս մի գաղտնիք է, որը երկար տարիներ շարունակ հանգիստ չի տալիս գիտնականներին: Ենթադրություններ էին արվում, որ մ. թ.ա. III-II հազարամյակներում այս վայրը պաշտամունքային նշանակություն ուներ: Պատմաբաններն ենթադրում են, որ մենհիրներով շրջապատված այս քարերը, քարե պատեր և կտուր ունեցող գերեզմանաթմբի ավերակներն են են:  Ի հաստատումն այն վարկածի, որ Զորաց Քարեր համալիրը հնագույն աստղադիտարան է, 1994-1997 թթ. հայ գիտնական, ակադեմիկոս Պարիս Հերունու ղեկավարությամբ 4 գիտա-հետազոտական արշավ է կազմակերպվել : Հետազոտությունների շրջանակներում, որոնք անցակցվում էին արևակայության և գիշերահավասարի օրերին, արշավի մասնակիցները չափում էին տեղանքի մագնիսական շեղումը, աշխարհագրական կոորդինատները և հուշարձանի չափերը: Բարդ հաշվարկումների և անցքերով երկնային լուսատուների շարժման բազմաթիվ դիտումների արդյունքը դարձավ Հերունու վարկածը այն մասին, որ Քարահունջի աստղադիտարանը (ինչպես ինքը անվանեց այն) ավելի քան 7500 տարեկան է: Հերունին նույնիսկ զուգահեռ է անցկացնում անգլիական Սթոունհենջի (3020-2910 մ.թ.ա.) և հայկական Քարահունջի միջև:  Գոյություն ունի նաև երրորդ` միստիկական մեկնակերպ, աշխարհի տարբեր վայրերում մեգալիթյան կառույցների, այդ թվում Քարահունջի, գոյության վերաբերյալ: Նրանք գտնվում են երկրակեղևի բեկման վայրերում, որոնք առանձնանում են էլեկտրամագնիսական դաշտի բարձր ինտենսիվությամբ (գիտականորեն ապացուցված է): Հենց այդ կառույցների միջոցով էլ Երկիրը ստանում է տիեզերական էներգիա: Զորաց Քարեր” և “Քարահունջ” անվանումները նույնպես լիովին չեն բացահայտում այդ քարե համալիրի նշանակությունը: “Զորաց Քարեր” անվանումը, որը նշանակում է “ուժի քարեր”, կարելի է բացատրել նրանով, որ համալիրը տեղակայված է երկրագնդի էներգետիկորեն ամենազորեղ վայրերից մեկում: Ոմանք ենթադրում են, որ «զորաց» բառը իմաստային կապ ունի «զոհ» արմատի հետ, ինչը հնարավոր է դարձնում բացատրել «Զորած Քարեր» անվանումը որպես «զոհաբերությունների վայր»: Ժողովուրդը համալիրը անվանել է Դիք-Դիք Քարեր, բայց տվյալ շրջանակներում «դիք» բառը ոչ մի առնչություն չունի «վեր ցցված» իմաստի հետ: «Դիք» բառաձևը հնդեվրոպական արմատ ունի և «աստվածներ» է նշանակում : Այսպիսով, ժողովրդական անվանումը կարելի է թարգմանել որպես «աստվածների քարեր»: Ինչ վերաբերում է «Քարահունջ» անվանը, այն հիմնականում բացատրվում է որպես «քարերի ձայն» կամ «հնչող քարեր»: «Քարահունջ» անվան ևս մի թարգմանություն` «Արա աստծո տաճար», որտեղ «քա» մասնիկը նշանակում է «աստված», իսկ «Արա» հայկական հեթանոսական կրոնում՝ արևի աստված: «Զորաց Քարեր» անվանումը, որը նշանակում է «ուժի քարեր», կարելի է բացատրել նրանով, որ համալիրը տեղակայված է երկրագնդի էներգետիկորեն ամենազորեղ վայրերից մեկում: Ոմանք ենթադրում են, որ «զորաց» բառը իմաստային կապ ունի «զոհ» արմատի հետ, ինչը հնարավոր է դարձնում բացատրել «Զորած Քարեր» անվանումը որպես «զոհաբերությունների վայր»:  Քարահունջը բաղկացած է մի քանի խումբ կառույցներից և առանձին քարերից, որոնք միասին կազմում են մեգալիթյան մոնումենտը։ Այդ կառույցներն են՝ կենտրոնական շրջանը, հյուսիսային և հարավային թևերը, հյուսիս–արևելյան քարուղին, շրջանը հատող լարագիծը, ինչպես նաև առանձին կանգնած քարեր։ Քարերը բազալտից են, որոնց բարձրությունը տատանվում է 0,5-ից մինչև 3 մ, իսկ կշիռը՝ մինչև 10 տոննա։ Քարերի մեծ մասը պահպանվել է, չնայած էրոզիայի ենթարկվելու պատճառով ծածկված են մամուռով։ Անցքերը ավելի լավ են պահպանվել։ Կան նաև կոտրված քարեր։ Քարահունջի քարերը բերվել են մոտակա Դար գետի ձորի քարհանքից, բարձրացվել և տեղափոխվել են հյուսված պարաններով ու լծկան կենդանիների միջոցով։ Իսկ աստղադիտարանում բացվել են քարերի անցքերը ու պատրաստվել աստղագիտական գործիքները։ Դեռևս 1931թ. հուշարձանի տարածքում ուղղահայաց կանգնած հսկայական քարերից մեկի տակ, պատահաբար, բացվել և ավերվել է դամբարան, որից հայտնաբերված նյութերի մի մասը մուտք են գործել Հայաստանի պատմության թանգարան: Ըստ պահպանված այդ գտածոների ավերված դամբարանը վերաբերում է միջին բրոնզի շրջափուլին և թվագրվում մ.թ.ա. II հազարամյակի I քառորդով: Մոտվորապես նույն ժամանակաշրջանին պետք է վերաբերի նաև Զորաց քարերի մոտակայքում նշմարվող բնակատեղին, որի տարածքից հավաքված վերգետնյա տարաժամանակյա հնագիտական նյութերը վերաբերում են մ.թ.ա. III-I հազարամյակներին: Ենթադրվում է, որ Զորաց Քարեր համալիրը կառուցվել է մ.թ.ա. VI հազարամյակում և ծառայել է որպես աստղադիտարան: Գիտնականները հայտնաբերել են նմանատիպ կառույցներ նաև Եվրոպայում: Դրանցից ամենանշանավորն է` Ստոնհենջը (մ.թ.ա. II հազ.): Նման հնագույն հուշարձաններից է «Պորտաքարը»:  

ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՓԱՍՏԵՐ ՔԱՐԱՀՈՒՆՋԻ ՄԱՍԻՆ

• 1
• Ժողովրդի մոտ տարածված անվանումն է Զորաց քարեր, իսկ Քարահունջ անվանումն առաջարկել է 1990-ականներին համալիրը հետազոտած ակադեմիկոս Պարիս Հերունին, իսկ Հայաստանի Հանրապետության Կառավարության 2004 թվականի որոշման համաձայն Հայաստանի Սիսիան քաղաքի մոտ գտնվող քարե հուշարձանը անվանվել է «Քարահունջ աստղադիտարան»։ 2004 թվականին օգոստոսի 11–ին այդ որոշումը վավերացվել է ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի կողմից։ Նաև հայտնի են հնավայրի այլ անվանումներ՝ Ցից քարեր, Դիք-դիք քարեր։
• 2
• Քարահունջի տարիքի մասին առկա են բազմաթիվ, հաճախ իրար հակասող և ընդդիմացող տեսակետներ։ Մինչ օրս հուշարձանի տարիքի մասին առավել խորը ուսումնասիրությունը կատարել է ակադեմիկոս Պարիս Հերունին։ Նա «Հայերը և հնագույն Հայաստանը» գրքում 3 առանձին մեթոդներով մանրամասն ներկայացրել է իր կատարած աստղագիտական, ֆիզիկական և մաթեմատիկական հաշվարկները, որով հիմնավորել է, որ Քարահունջը կառուցվել է ավելի քան 7500 տարի առաջ։ Հատկանշական է նշել, որ Սթոունհենջի տարիքը որոշվել է հենց 1-ին մեթոդով, ինչը բավականին տարածված է գիտնականների մոտ։

Դաս 2.  (28. 09. 2020)

ՆԱԽԱԳԻԾ՝ Սուզանավեր և բաթիսկաֆներ

Ֆիզիկական փորձեր և բացատրություններ.

1. Սուզանավի աշխատանքի էությունը (Փորձ՝ ուսումնասիրել խաղողի վարքը  գազավորված ըմպելիքի մեջ).

Սուզանավ, Բաթիսկաֆ     Սուզանավերը ստորջրյա և վերջրյա ծովային նավեր են: Դրանց մեծ մասը ռազմանավեր են, որոնք պարեկային ծառայություն են կատարում օվկիանոսներում ու ծովերում: Ռազմական գործողությունների ժամանակ սուզանավերից արձակում են հրթիռներ և ինքնաշարժ ջրականներ:Սուզանավերում ծանրաբեռի (բալաստ) համար սարքավորված են երկար, սնամեջ պահեստարաններ: Ընկղմվելիս կամ խորջրյա լողարկման ժամանակ սուզանավն անհրաժեշտ խորության հասցնելու և այնտեղ պահելու նպատակով ծանրաբեռնային պահեստարանները լցվում են ջրով, իսկ ջրի մակերևույթ բարձրանալու համար ջուրը պահեստարաններից  սեղմված օդով դուրս է մղվում, սուզանավը թեթևանում է և ելնում ջրի երես: Երբ սուզանավը գտնվում է անմիջականորեն ջրի մակերևույթի տակ, անձնակազմը հատուկ սարքով՝ շրջադիտակով (ներքին թեք հայելիներով և հատուկ ոսպնյակներով, սնամեջ, բացովի խողովակ), կարող է դիտել ջրի վրա կատարվող իրադարձությունները և հետևել մյուս նավերին:Սուզանավն առաջ է շարժվում պտուտակի օգնությամբ, իսկ ղեկ-կայունարարները կարգավորում են ընկըղմման կամ երեսելման անկյունը: Ստորջրյա լողարկման ժամանակ սուզանավերում հնարավոր չէ օգտագործել դիզելային կամ բենզինի շարժիչներ, որովհետև դրանց աշխատանքի համար անհրաժեշտ է թթվածին: Փոքր սուզանավերում օգտագործում են էլեկտրաշարժիչներ և կուտակիչներ, իսկ մեծերում՝ ատոմային ռեակտորներ: Ատոմային սուզանավերը կարող են ջրի տակ մնալ շաբաթներ շարունակ: Աշխարհում ամենամեծերը ռուսական «Թայֆուն» դասի սուզանավերն են, որոնց ջրատարողությունն ավելի քան 26 հզ. տ է:Բաթիսկաֆները՝ խորջրյա ինքնագնաց սարքեր են, կարող են ջրասուզակներից շատ ավելի խորն ընկղմվել: Հունարեն «բաթիսկաֆ» նշանակում է խոր նավ: Այն նման է սուզանավի, սակայն նրա լողան-իրանը լցված է ոչ թե օդով, այլ բենզինով, որը մեծ խորություններում ջրի ճնշմանը լավ է դիմանում և ջրից թեթև է: Բաթիսկաֆներն օգտագործվում են գիտական հետազոտությունների, ինչպես նաև ստորջրյա նավթային հենահարթակների ու նավթամուղների  կառուցման և նորոգման համար: Բաթիսկաֆները հիմնականում նախատեսված են 1–3 մարդուց բաղկացած անձնակազմի համար, թեև դրանց մի մասում տեղադրվում են միայն սարքեր (օրինակ՝ հեռուստախցիկներ): Իրեր տեղափոխելու և ծովի հատակից փորձանմուշներ վերցնելու համար բաթիսկաֆի անձնակազմն օգտագործում է բռնիչ-ձեռնանմանակներ (մանիպուլյատորներ):Առաջին բաթիսկաֆը 1948թ-ին ստեղծել է շվեյցարացի գիտնական Օ.Փիքարը:Սուզանավերի ստեղծման պատմությունից   Առաջին ստորջրյա նավը կառուցել է հոլանդացի գյուտարար Կոռնելիուս Դրեբելը 1620 թ-ին: Առաջին իսկական սուզանավը` «Կրիա» փայտե նավը, 1776 թ-ին կառուցել է ամերիկացի ճարտարագետ Դևիդ Բուշը: 1875 թ-ին իռլանդացի ճարտարագետ Ջոն Հոլանդը ԱՄՆ-ում կառուցել է  այն առաջին սուզանավը, որի կառուցվածքը դարձավ ժամանակակից սուզանավերի հիմքը: 1958 թ-ին աշխարհում առաջին ատոմային «Նաուտիլիուս» սուզանավը, Արկտիկայի սառույցների տակով լողարկելով, հասավ Հյուսիսային բևեռ:   Ներկայիս սուզանավերի մեծ մասը հանդերձվում է տարբեր սպառազինությամբ և պարեկային ծառայություն է կատարում օվկիանոսում:

Փորձ 1-ի  նկարագրություն՝  Այս փորձի համար մեզ հարկավոր է մեկ բաժակ գազավորված ըմպելիք, լիմոնադ  կամ կոլա և խաղող: Խաղողի մի հատիկ նետեք ջրի մեջ և դիտեք, հետևեք թե որոշժամանակ անց ինչ է տողի ունենում: Խաղողը ջրից մի փոքր ավելի ծանր է, ուստի խաղողը նախ կխորտակվի հատակին: Բայց դրա վրա անմիջապես կառաջանան գազի պղպջակներ: Շուտով դրանք այնքան շատ կլինեն, որ խաղողը կթողնի:Բայց մակերեսին փուչիկները կպայթեն, և գազը կցնդի: Ավելի ծանր խաղողը կրկին կխորտակվի հատակին: Այստեղ այն կրկին ծածկված կլինի գազի փուչիկներով և նորից դուրս կգա: Սա կշարունակվի մի քանի անգամ, քանի դեռ ջուրը այսպես ասած «չի սպառվել»: Այս սկզբունքով է աշխատում, լողում և բարձրանում իրական սուզանավը է:

Փորձ 2. Վտանգավոր է արդյոք Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի սառույցների հալվելը մեր երկրագնդի համար...

Դաս 3.  (28. 09. 2020)

Փորձ 2-ի  նկարագրություն՝  Այս փորձի համար մեզ անհրաժեշտ է  սառույց, (այսինքն պետք է սառեցնել մի քիչ ջուր), ջրով լի երկու անոթ և աղ:Դիտարկենք հետևյալը.Գցենք սառույցը ջրով լի չափանոթի մեջ և մի փոքր սպասենք: Ֆիկսենք ջրի ծավալը չափանոթում սառույցի հալվելուց առաջ և հետո: Տեսնում ենք, որ այն չի փոփոխվում: Այս դեպքում հարց է առաջանում, թե իրականությանը համապատասխանում է արդյոք այն համոզմունքը, որ Սառուցյալ օվկիանոսի սառույցների հալվելը կբարծրացնի օվկիանոսի մակարդակը և  մեր մոլորակի համար կարող է աղետալի վտանգներ հասցնել; Իրականում… Այս ամբողջի պատճառը աղն է, որ առկա է օվկիանոսի  ջրերում:Քաղցրահամ ջրի հետ կապված փորձում, սառույցը դուրս տվեց այնքան գրամ ջուր, ինչքան որ ինքն է կշռում (այսինքն՝ նույն չափով):Սակայն  V ծավալով ջուր իրականում ստացվում է մոտավորապես սառույցի ծավալի 90 %:Դա այն պատճառով է, որ ջուրը սառույց վիճակում ավելի թեթև է, քան հեղուկ վիճակում: Եվ այդ պատճառով տեղի է ունենում հետևյալը: սակայն եկեք այժմ ավելացնենք ջրի մեջ աղ, խառնենք, հետո նորից գցենք սառույցը անոթի մեջ, դարձյալ ֆիկսելով ջրի ծավալը չափանոթում սառույցի հալվելուց առաջ և հետո: կտեսնենք, որ հալումից հետո ջրի ծավալը մեծացել է աղաջրում: Ինչու՞: Բանն այն է, որ աղի ջրի խտությունն ավելի մեծ է, քան քաղցրահամ ջրինը և երբ սառույցում պարունակվող քաղցրահամ ջուրը հալում է, ավելանում է  համաշխարհային օվկիանոսի աղի ջրին՝ փոքրացնելով նրա խտությունը և մեծացնելով ծավալը: Գիտեիք արդյոք, որ այն ջուրը որը մենք գնում ենք խանութից, բացարձակ մաքուր ջուր չի հանդիսանում: Նրա մեջ ցանկացած դեպքում կան հավելումներ: Այդ պատճառով յուրաքանչյուր ջուր ունի իր համը, բայց ինչպիսի համ ունի թորած ջուրը? Եկեք փորձենք…    

Դաս 4.  (28. 09. 2020) (Ժամկետը 3 շաբաթ) 

3. Ֆիզիկական մեծություններ: Ֆիզիկական մեծությունների չափումը: Չափման սխալ: Մարմնի զանգված, ծավալ, խտություն: Տարբեր նյութերից բաղկացած մարմինների զանգվածի, ծավալի և խտության չափումն ու հաշվումը: (Գործնական աշխատանքներ նժարավոր, էլեկտրական կշեռքներով):Փորձ 3-ի  նկարագրություն՝  Գործնականում  մարմնի զանգվածը չափում են կշեռքով: Կշեռքները լինում են մեխանիկական, նժարավոր, ինչպես նաև էլեկտրական:

           Մարմին                                     Զանգված

1. Ճանճի թև                                 0,05մգ
2. Կոլիբրի(փոքրիկ թռչնակ)      1,7գ
3. Սեղանի թենիսի գնդակ          2,5գ
4. Խաղողի հատիկ                       3գ
5. 1լ ջուր                                         1կգ
6. Երկրի 1-ին արհեստական

արբանյակ                                  83,6կգ

7. Փիղ                                              4500կգ
8. Էլեկտրաքարշ                           180 000 կգ